Prawnik radzi

Osoby z zaburzeniami psychicznymi wymagają szczególnej ochrony, którą gwarantują im międzynarodowe oraz krajowe przepisy prawa. Gwarancje te w szczególności zapewniają ochronę podstawowych praw obywatelskich, zwłaszcza wolności i nietykalności osobistej, ochronę autonomii woli, prywatności, intymności oraz ochronę informacji dotyczącą stanu zdrowia. Wobec tego ochrona praw osób chorych psychicznie powinna być realizowana w najpełniejszym zakresie, ponieważ personel medyczny wykonując czynności lecznicze, pielęgnacyjne wkracza w zagwarantowane konstytucyjnie prawa człowieka. Podstawą działania wobec osób z zaburzeniami psychicznymi, jest zgoda pacjenta, jego przedstawiciela ustawowego lub opiekuna faktycznego.

Czym jest zgoda?

Zgoda oznacza zezwolenie na "coś", stan pozbawiony konfliktów, odpowiedź potwierdzającą, aprobatę, akceptację. Zgoda związana jest ze świadomością osoby, jej wiedzą o okolicznościach, na które jest wyrażona. Zgoda w doktrynie prawa łączy się z pojęciem autonomii czyli prawa do samodzielnego decydowania o sobie.

Ustawa z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (Dz. U z 2017 r. poz. 882 ze zm.) definiuje zgodę jako swobodnie wyrażoną zgodę osoby zaburzeniami psychicznymi, która - niezależnie od stanu jej zdrowia psychicznego - jest rzeczywiście zdolna do zrozumienia przekazywanej w dostępny sposób informacji o celu przyjęcia do szpitala psychiatrycznego, jej stanie zdrowia, proponowanych czynnościach diagnostycznych i leczniczych oraz o dających się przewidzieć skutkach tych działań lub zaniechania.

Zgoda może być udzielona w formie ustnej lub pisemnej i musi być "poinformowana" tj. świadoma, objaśniona. Prawo do wyrażenia zgody na udzielanie świadczeń zdrowotnych jest nieodłącznie związane z realizacją prawa pacjenta do informacji, która powinna być przekazana w sposób przystępny, zrozumiały i dostosowany do potrzeb konkretnego pacjenta. Zgoda udzielona przez pacjenta lub jego przedstawiciela ustawowego lub opiekuna faktycznego nie może być wadliwa, ponieważ stanowi oświadczenie woli, do której można stosować przepisy kodeksu cywilnego o wadach oświadczenia woli, a zwłaszcza braku świadomości w powzięciu decyzji i wyrażeniu woli oraz błędu.

Zgoda pacjenta oznaczająca akceptację ryzyka zabiegu nie oznacza pozwolenia na niedbalstwo ani na żadną inna postać winy tj. niezręczność, nieuwagę, nieudolność, brak wiedzy i kwalifikacji.

Brak zgody uprzedzonej informacją, na co jest wyrażona, znosi legalność przeprowadzonej czynności medycznej.

Czy każdy pacjent musi wyrazić zgodę na leczenie?

W polskim prawie medycznym żadnego świadczenia czy tez interwencji medycznej nie można nikomu narzucić bez jego zgody. Pacjent ma prawo do udzielania zgody na każde świadczenie w stosunku do swojej osoby bądź odmowy jej udzielenia.

Wyjątkowo lekarz może działać bez zgody zgodnie z artykułem 33 i 34 ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty (Dz. U z 2018 poz. 617) bądź nawet stosować przymus leczenia lub inne zabiegi medyczne w sytuacjach przewidzianych przez prawo do ochrony osób niepoczytalnych ze względu na wiek, stan psychiczny oraz dla ochrony zdrowia publicznego (kwarantanna, szczepienia ochronne, przymusowa hospitalizacja, przymusowe badania, zastosowanie przymusu bezpośredniego w postaci unieruchomienia lub izolacji).

Jakie przepisy zapewniają ochronę prawa do wyrażenia zgody na udzielenie świadczeń zdrowotnych?

Przepisy rozdziału 5 ustawy z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (Dz. U. z 2008 r. poz. 1318 ze zm.) stanowią gwarancję prawnej ochrony prawa pacjenta do wyrażenia zgody na udzielenie świadczeń zdrowotnych.

Zgodnie z art. 16 tej ustawy pacjent ma prawo do wyrażenia zgody na udzielenie określonych świadczeń zdrowotnych lub odmowy takiej zgody, po uzyskaniu informacji o stanie zdrowia (w zakresie art. 9 tej ustawy).

Zakres podmiotowy zgody wskazuje, że osobami uprawnionymi do wyrażenia zgody na świadczenia medyczne po przekazaniu mu odpowiedniej informacji są: pacjent, w tym małoletni, który ukończył 16 lat, ma prawo do wyrażenia zgody na przeprowadzenie badania lub udzielenie innych świadczeń zdrowotnych, a także: przedstawiciel ustawowy pacjenta małoletniego, całkowicie ubezwłasnowolnionego lub niezdolnego do świadomego wyrażenia zgody. W przypadku braku przedstawiciela ustawowego prawo to, w odniesieniu do badania, może wykonać opiekun faktyczny.

Zgodnie z zapisami ww. ustawy pacjent małoletni, który ukończył 16 lat, osoba ubezwłasnowolniona albo pacjent chory psychicznie lub upośledzony umysłowo, lecz dysponujący dostatecznym rozeznaniem, ma prawo do wyrażenia sprzeciwu co do udzielenia świadczenia zdrowotnego, pomimo zgody przedstawiciela ustawowego lub opiekuna faktycznego. W takim przypadku wymagane jest zezwolenie sądu opiekuńczego.

W przypadku czynności medycznych tj. zabiegu operacyjnego lub zastosowania metody leczenia lud diagnostyki stwarzających podwyższone ryzyko dla pacjenta zgodę wyraża się w formie pisemnej po uzyskaniu odpowiedniej informacji (art. 18).

Czy pacjent w kryzysie psychicznym musi wyrazić zgodę na hospitalizację?

Zasady przyjęcia do szpitala psychiatrycznego reguluje ustawa o ochronie zdrowia psychicznego. Zasady te nierozerwalnie powiązane są z wyrażeniem świadomej zgody pacjenta.

Zgodnie z art. 22 ustawy, przyjęcie osoby z zaburzeniami psychicznymi do szpitala psychiatrycznego następuje za jej pisemną zgodą na podstawie ważnego skierowania do szpitala, jeżeli lekarz wyznaczony do tej czynności, po osobistym zbadaniu tej osoby, stwierdzi wskazania do przyjęcia. Przyjęcie do szpitala psychiatrycznego osoby małoletniej lub ubezwłasnowolnionej całkowicie następuje za pisemną zgodą jej przedstawiciela ustawowego. Jeżeli przyjęcie do szpitala dotyczy osoby małoletniej powyżej 16 roku życia lub osoby pełnoletniej całkowicie ubezwłasnowolnionej, zdolnej do wyrażenia zgody, jest wymagane również uzyskanie zgody tej osoby na przyjęcie. W przypadku sprzecznych oświadczeń w sprawie przyjęcia do szpitala psychiatrycznego tej osoby i jej przedstawiciela ustawowego, zgodę na przyjęcie do szpitala wyraża sąd opiekuńczy właściwy ze względu na miejsce zamieszkania tej osoby.

O przyjęciu do szpitala natomiast zgodnie z § 3ust. 1 rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 13 lipca 2012 r. w sprawie szczegółowego sposobu postępowania w sprawach przyjęcia oraz wypisania ze szpitala psychiatrycznego (Dz. U. z 2012 r. poz.854), postanawia lekarz izby przyjęć lub inny lekarz wyznaczony przez kierownika szpitala, po stwierdzeniu wskazań do przyjęcia.

W nagłych, a więc nie cierpiących zwłoki, pilnych, natychmiastowych przypadkach, osoba z zaburzeniami psychicznymi może być przyjęta do szpitala psychiatrycznego za jej pisemną zgodą, bez skierowania.

Czy można umieścić w szpitalu psychiatrycznym osobę bez zgody?

Zgodnie z art. 7 Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Godności Istoty Ludzkiej wobec Zastosowań Biologii i Medycyny z 04.04.1997 r. „osoba cierpiąca na poważne zaburzenia psychiczne może, bez wyrażenia zgody, zostać poddana interwencji medycznej mającej na celu leczenie tych zaburzeń, jeżeli brak interwencji stwarza ryzyko znacznego uszczerbku dla jej zdrowia pod warunkiem zachowania gwarancji określonych przez prawo określających nadzór, kontrolę i środki odwoławcze”.

Zgodnie z ogólną zasadą przyjęcie i pobyt w szpitalu psychiatrycznym wymaga zgody pacjenta. Prawo dopuszcza jednak wyjątkową sytuację, w której osoba chora psychicznie może zostać przyjęta do szpitala psychiatrycznego bez zgody.

Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego przewiduje dwa tryby przyjęcia do szpitala osoby wobec, której wcześniej rozpoznano chorobę psychiczną:
- tryb nagły (art. 23 i 24)
- tryb wnioskowy (art. 29)

Na podstawie art. 23 tej ustawy powodem natychmiastowej hospitalizacji pacjenta bez zgody jest nie tylko sama choroba psychiczna, a jednoczesne występowanie bezpośredniego zagrożenia dla własnego życia albo życia lub zdrowia innych osób. Są to zatem takie sytuacje, gdy dotychczasowe zachowanie osoby chorej wskazuje na to, że z powodu choroby zagraża bezpośrednio własnemu życiu (np. próba samobójcza) albo życiu lub zdrowiu innych osób (np. akty agresji lub ich usiłowanie wobec innych osób). Podstawą przyjęcia do szpitala psychiatrycznego w trybie art. 23 bez zgody pacjenta mogą być również słowne groźby popełnienia samobójstwa lub ataku na inne osoby, jeżeli ze względu na sposób i okoliczności ich wypowiedzenia, zachodzi uzasadniona obawa, że zostaną spełnione w przyszłości.

Zgodnie z obowiązującym stanem prawnym przyjęcie pacjenta do szpitala psychiatrycznego wymaga uprzedniego osobistego zbadania tej osoby przez lekarza psychiatrę i zasięgnięciu w miarę możliwości opinii drugiego lekarza psychiatry lub psychologa. Ponadto lekarz przeprowadzający badanie jest obowiązany wyjaśnić choremu przyczyny przyjęcia do szpitala bez zgody i poinformować go o jego prawach.

W trybie nagłym do szpitala psychiatrycznego może zostać przyjęta także osoba z zaburzeniami psychicznymi, która zagraża bezpośrednio swojemu życiu albo życiu lub zdrowiu innych osób, ale zachodzą wątpliwości, czy jest chora psychicznie (art. 24). Pobyt takiej osoby nie może trwać dłużej niż 10 dni i nie można poddać jej leczeniu.

Przyjęcie do szpitala pacjenta w trybie nagłym wymaga zatwierdzenia przez ordynatora (lekarza kierującego oddziałem) w ciągu 48 godzin od chwili przyjęcia. Natomiast kierujący szpitalem w ciągu 72 godzin od chwili przyjęcia, zawiadamia o przyjęciu sąd opiekuńczy właściwy ze względu na miejsce siedziby szpitala. Każda osoba przyjęta do szpitala psychiatrycznego w trybie nagłym bez zgody ma prawo do bycia wysłuchanym przez sędziego wizytującego szpital nie później niż w terminie 48 godzin od otrzymania przez niego zawiadomienia.

Przesłanki przyjęcia pacjenta do szpitala psychiatrycznego w trybie wnioskowym są znacznie szersze niż w przypadku trybu nagłego i wychodzą poza granice bezpośredniego zagrożenia. Małżonek, krewny w linii prostej, rodzeństwo, przedstawiciel ustawowy lub osoba sprawująca faktyczną opiekę nad osobą chorą psychicznie, mogą złożyć wniosek do sądu opiekuńczego właściwego dla miejsca zamieszkania tej osoby o zastosowanie przymusowej hospitalizacji, jeśli osoba ta odmawia dobrowolnego leczenia, w tym przyjmowania leków na podstawie art. 29 ustawy. Przyczyny uzasadniające przymusową hospitalizację zostały wąsko określone w ustawie i mogą nimi być wyłącznie:

• nieprzyjęcie do szpitala spowoduje znaczenie pogorszenia stanu zdrowia psychicznego chorego na, co wskazuje jego dotychczasowe zachowanie bądź
• osoba chora psychicznie jest niezdolna do samodzielnego zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych, a uzasadnione jest przewidywanie, że leczenie w szpitalu psychiatrycznym przyniesie poprawę stanu jej zdrowia.

Z uwagi na to, że sąd musi ocenić przyszłe, możliwe skutki niezastosowania przymusowego leczenia wobec osoby chorej psychicznie, konieczne jest załączenie do wniosku o przymusową hospitalizację orzeczenia lekarza psychiatry szczegółowo uzasadniającego potrzebę leczenia w szpitalu psychiatrycznym. Zaświadczenie wystawione przez lekarza psychiatrę musi być wynikiem dogłębnych badań i drobiazgowej, rzetelnej analizy. Jeżeli pacjent odmawia poddania się badaniu, może być ono przeprowadzone bez jego zgody (art. 30).

Zamknięte leczenie psychiatryczne prowadzi do ograniczenia wolności pacjenta, jednakże w uzasadnionych przypadkach jest ono konieczne z uwagi na jego dobro i potrzebę zapewnienia mu właściwej diagnostyki i leczenia.